Con Trâu – hình tượng gắn liền với làng quê Việt Nam

Nói đến hình tượng con trâu, bất kỳ ai cũng nghĩ đến đó là hình tượng biểu trưng cho sức khỏe dồi dào, thể hiện trong sự phát triển nền nông nghiệp lúa nước của nước ta. Trâu theo người nông dân ra đồng cày ruộng, theo người nông dân chăn trâu cắt cỏ, trâu đắm mình dưới nước giữa buổi trưa hè…

Ngành trồng lúa nước đã có từ rất lâu ở Á Châu.  Những câu tục ngữ, thành ngữ người Việt xa xưa đã nêu “Con trâu là đầu cơ nghiệp”, “tậu trâu cưới vợ, làm nhà…”, “ruộng sâu, trâu nái”, “chín đụn mười trâu”…đã nói lên vị trí, vai trò quan trọng của con trâu đối với sản nghiệp người nông dân. Làm việc phải đúng thời vì “trâu chậm uống nước đục” . Những người có sức khỏe, người ta thường nói “khỏe như trâu”…

Từ buổi đầu lịch sử, khi dân ta biết trồng cây lúa nước, con trâu đã là người bạn thân thiết gắn bó với nông dân. Trâu sớm được thuần hóa, gần gũi thân thiết với con người, giúp con người trong việc đồng áng nên người nông dân coi trâu như người bạn. 

Có lẽ không người Việt nào không biết đến những câu ca chan chứa tình cảm này:

“Trâu ơi ta bảo trâu này

Trâu ra ngoài ruộng trâu cày với ta

Cày cấy vốn nghiệp nông gia

Ta đây trâu đấy, ai mà quản công.

Bao giờ cây lúa còn bông,

Thì còn ngọn cỏ ngoài đồng trâu ăn”. 

Hình ảnh con trâu gắn bó thân thiết với làng quê Việt Nam (Ảnh: nguồn Internet)

Sự gần gũi đã tạo nên quan hệ gắn bó của người với trâu. Nhưng có lẽ chính quá trình lao động bên nhau cùng những nét tương đồng về số phận, tính cách giữa người nông dân và con trâu mới là yếu tố quan trọng khiến cho trâu và người trở thành đôi bạn thân thiết, thủy chung. 

Hình ảnh con trâu trong đời sống văn hóa người Việt

Trâu được xếp vào hàng 12 con giáp, đứng ở vị trí con giáp thứ 2 (Sửu sau Tý) và cũng là con vật đứng đầu lục súc: trâu, chó, ngựa, dê, gà, lợn (Sửu, Tuất, Ngọ, Dê, Kê, Hợi). Trong đó, trâu được con người tôn sùng được dùng để dâng lên các vị thần thánh.

Trong quan niệm tôn giáo, đối với đạo Phật, con trâu cũng là một trong những linh thú. Nhiều đình chùa ở nước ta đã chạm khắc và tạc tượng trâu như: Di chỉ Đình Chàng, sau đó là tượng trâu bằng đá ở chùa Kim Ngưu (Bắc Ninh). Đến thời nhà Lý, đạo Phật trở thành quốc giáo thì ở chùa Phật tích (Bắc Ninh), được xây dựng năm 1057, có cặp tượng trâu to bằng trâu thật, tạc trên đài sen ở sân chùa, hình rất thực và sống động. Chùa Bút Tháp ở Bắc Ninh dựng năm 1647, tại lan can đá ở thượng điện và tháp Bảo Nghiêm đều có hình trâu chạm nổi. Ở tấm bia đá chùa Cảnh Phúc (Nam Định) dựng năm 1695 cũng có hình chạm con trâu đang nằm nghỉ.

Thời kỳ cuối thế kỷ 17, nhiều đình làng dựng lên vào thời gian này như đình Thổ Tang (Vĩnh Phúc) có cảnh con trâu kéo cày, đình Liên Hiệp (Hà Tây) lại chạm cảnh chọi trâu rất căng thẳng

Con trâu còn được thể hiện trên các dòng tranh Tết, đặc biệt là dòng tranh Đông Hồ. Nó xuất hiện trên các tranh: Cờ lau tập trận, công việc nhà nông, nghỉ ngơi sau buổi cày... Phổ biến nhất là cặp tranh xuất hiện trước năm 1945 và đã quá quen thuộc đối với gia đình nông dân, nhưng ngày nay lại quá quen thuộc đối với người Việt Nam, đó là cặp tranh “Em bé chăn trâu thả diều” và “Em bé chăn trâu thổi sáo”.

Cặp tranh đông hồ “Em bé chăn trâu thả diều” và “Em bé chăn trâu thổi sáo”.

Ở nhiều địa phương miền Bắc và miền Trung nước ta có tục ăn tết Trâu và lễ tiến Xuân Ngưu (dâng trâu mùa xuân) lấy tháng Chạp là tháng Sửu. Con trâu thuộc hành thổ (đất). Theo thuyết ngũ hành tương khắc thì đất ngăn được nước (thổ khắc thủy), chống được cái rét nên cần làm con trâu đất để tống khí lạnh đi, cầu cho được mùa, cây cối xanh tốt.

Tết Trâu được tổ chức sau Tết Nguyên đán. Người ta tắm trâu sạch sẽ, quét dọn chuồng tươm tất, chọn nhiều cỏ ngon và rơm tốt để thưởng trâu ngày Tết. Sau khi cúng “thần chuồng”, trâu được ăn cỗ, được nếm bánh chưng, bánh gai, xôi chè... Chọn ngày tốt dắt trâu đi dạo vài vòng để trâu “thưởng xuân”, đồng thời ướm vai cày cho trâu để lấy may mắn.

Gắn với lễ hội là hàng loạt sinh hoạt văn hóa khác, hào hứng nhất là tục chọi trâu. Tục này rất độc đáo ở Việt Nam và chỉ phổ biến ở vùng đất tổ Phú Thọ và Đồ Sơn (Hải Phòng). 

Tục chọi trâu ở Hải Phòng (Ảnh: Báo tuổi trẻ)

Có thể thấy, cho dù cuộc sống của con người có thay đổi theo nhiều chiều hướng khác nhau nhưng hình tượng con trâu vẫn luôn gắn bó với đời sống người Việt và vẫn vẹn nguyên các giá trị ý nghĩa sâu sắc để răn dạy con người có cách sống đúng mực, coi trọng những giá trị tinh thần làm nền tảng của đạo đức xã hội như: hiền lành, hài hòa, chất phác, chăm chỉ, cần cù lao động, tình nghĩa thủy chung, kiên cường. Gốc có bền, cây mới vươn cao, nền móng có chắc chắn thì ngôi nhà mới vững chãi được. Dân giàu, nước mạnh; dân yên, nước vững bền./.

BGTV (Tổng hợp)