Đền Mẫu Âu Cơ - di tích lịch sử văn hóa đặc sắc của tỉnh Phú Thọ. 

Phú Thọ - vùng đất hội tụ và lưu giữ những giá trị di sản văn hóa đặc sắc, là miền đất cội nguồn của dân tộc, nơi các Vua Hùng dựng nước Văn Lang. Toàn tỉnh hiện có 324 di tích được Nhà nước xếp hạng, trong đó có một di tích lịch sử quốc gia đặc biệt Đền Hùng, 73 di tích lịch sử quốc gia, 250 di tích cấp tỉnh, năm bảo vật quốc gia, 14 di sản văn hóa phi vật thể cấp Quốc gia, trong đó Hát Xoan Phú Thọ và Tín ngưỡng thờ cúng Hùng Vương ở Phú Thọ được UNESCO ghi danh là Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại.

Thực hiện dự án “Yêu lắm Việt Nam”, tỉnh Phú Thọ đã lựa chọn 3 di tích lịch sử văn hóa đặc sắc là Đền Mẫu Âu Cơ, Đình Hùng Lô và Đền Tam Giang. Đây đều là những di tích văn hóa độc đáo gắn liền với thời đại Hùng Vương dựng nước.

Đền Mẫu Âu Cơ

Đền thờ Mẫu Âu Cơ, xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa là một công trình lịch sử, văn hóa quý giá lâu đời, gắn liền với truyền thuyết Âu Cơ-Lạc Long Quân. Trải qua hơn 5 thế kỷ, đến nay Đền Mẫu Âu Cơ đã 3 lần được các triều đại Nhà nước Việt Nam công nhận là đền quốc gia.

Thế kỷ XV, nhà Lê phong sắc và cho xây dựng đền to, rộng như hiện nay. Thế kỷ XIX, nhà Nguyễn một lần nữa sắc phong công nhận Đền Mẫu Âu Cơ. Đến năm 1991, di tích Đền Mẫu Âu Cơ được Bộ Văn hóa và Thông tin cấp bằng công nhận di tích lịch sử văn hóa quốc gia.

Đền Mẫu Âu Cơ có giá trị cao về nghệ thuật kiến trúc và mĩ thuật được xây dựng trên một khoảng đất cao rộng giữa cánh đồng, mặt quay hướng chính Nam, bên tả có giếng Loan, bên hữu có giếng Phượng. Đình xây theo kiến trúc chữ Đinh, nghệ thuật chạm khắc rất công phu. Thượng cung cao 2,2m là nơi đặt khám thờ Mẫu.

Theo truyền thuyết, vào mùng 7 tháng Giêng, Tiên nữ Âu Cơ giáng trần, gặp gỡ và kết duyên với Lạc Long Quân, sinh ra bọc trăm trứng, nở thành một trăm người con trai. 50 người con theo Mẹ Âu Cơ lên núi, người con cả lên ngôi vua, hiệu là Hùng Vương, lấy tên nước là Văn Lang, đóng đô ở Phong Châu. 49 người con còn lại cùng Mẹ Âu Cơ đi tiếp qua nhiều vùng khác nhau.

Đến xã Hiền Lương, huyện Hạ Hòa, thấy nơi đây sơn thủy hữu tình, thiên nhiên tươi đẹp, đất đai màu mỡ, Mẹ Âu Cơ liền dừng chân lập ấp, dạy dân cấy lúa, trồng dâu, nuôi tằm, dệt vải. Khi trang ấp đã ổn định, nhân dân đã biết khai khẩn ruộng nương sinh sống, Mẹ Âu Cơ chọn ngày 25 tháng Chạp cùng các tiên nữ bay về trời, để lại dưới gốc đa một dải lụa đào.

Chính tại nơi này, nhân dân đã dựng ngôi miếu thờ phụng, đời đời hương khói. Từ đó hằng năm, cứ đến mùng 7 tháng Giêng - ngày Mẫu hóa, nhân dân Hiền Lương lại mở lễ hội để cúng tế và tổ chức các hoạt động nhằm tưởng nhớ, tri ân công đức của Thánh Mẫu với nhân dân địa phương. Việc thờ cúng Mẫu Âu Cơ dần trở thành tín ngưỡng của người dân nơi đây và là nhu cầu tâm linh quan trọng bên cạnh tín ngưỡng thờ cúng tổ tiên và thờ cúng các Vua Hùng.

Lễ cúng tế tại đền Mẫu Âu Cơ là hoạt động thực hành tín ngưỡng có quy mô lớn nhất trong năm, với nhiều hoạt động mang tính tâm linh do cộng đồng cư dân Hạ Hòa, Hiền Lương tổ chức và thực hiện, đã được lưu truyền ở Hiền Lương từ rất lâu. Các hoạt động diễn ra trong 3 ngày, từ mùng 7 đến mùng 9 tháng Giêng, chính hội là mùng 7.

Theo truyền thống, lễ vật dâng cúng Mẫu Âu Cơ chỉ là cỗ chay, hoa quả, nên việc chuẩn bị cũng không quá phức tạp. Tuy vậy, trong các đồ dâng cúng, có một lễ vật đặc biệt, không thể thiếu, và đã trở thành nét riêng độc đáo trong lễ hội này, đó là Bánh mật - còn gọi là bánh chay, năm nào cũng được chuẩn bị hết sức chu đáo. Đây chính là loại bánh mà theo truyền thuyết, Mẫu Âu Cơ đã dạy cho nàng út con Vua hay dạy cho dân làng Hiền cách làm. Vì thế, năm nào cũng vậy, dân làng đều chuẩn bị đúng 100 bánh mật để dâng lên Mẫu với hàm ý đây là 100 chiếc bánh của 100 người con của Mẹ Âu Cơ và Cha Lạc Long Quân.

Năm 2017, Tín ngưỡng thờ Mẫu Âu Cơ đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch đưa vào danh mục di sản văn hóa phi vật thể quốc gia; pho tượng Mẫu Âu Cơ có giá trị độc đáo, độc bản, có ý nghĩa lịch sử, văn hóa quan trọng, đã được Thủ tướng Chính phủ công nhận là bảo vật quốc gia năm 2020.

Đình Hùng Lô

Đình Hùng Lô còn gọi là đình Xốm thuộc xã Hùng Lô, thành phố Việt Trì, tỉnh Phú Thọ, thờ Hùng Vương thứ 18. Đình được xây dựng vào thế kỷ XVII ở vị trí trung tâm xã, trên một quả đồi thấp gọi là đồi Con Cua. Theo các cụ cao tuổi ở Hùng Lô kể lại thì đình được làm trên mai con cua. Đình quay về hướng Tây, trông về núi Nghĩa Lĩnh nơi có mộ Vua Hùng. Cạnh đình có hồ nước, chung quanh đình là xóm làng đông đúc, là nơi sơn thủy hữu tình.

Toàn cảnh đình Hùng Lô.

Đình Hùng Lô được kiến trúc theo kiểu chữ nhị gồm có tiền tế và đại bái, ở giữa thêm long đình. Tiền tế gồm 7 gian, 2 dĩ. Đại bái gồm 3 gian có hàng hiên chạy chung quanh. Chung quanh tứ trụ đều được chạm trổ cảnh vật, các đầu bẩy ngoài hàng hiên phía trước đều chạm rồng, miệng ngậm ngọc. Trên mái được lợp ngói mũi hài đã phủ rêu phong thêm phần cổ kính.

Theo ngọc phả đình còn ghi lại, Vua Kinh Dương Vương ở ngôi được 215 năm thọ 260 năm nối ngôi là Lạc Long Quân. Lạc Long Quân lấy bà Âu Cơ đẻ ra bọc trăm trứng, nở ra 100 người con trai. Khi khôn lớn 50 người theo mẹ lên núi, 49 người theo cha xuống biển để lại người con trưởng ở lại làm vua là Hùng Quốc Vương lấy tên nước là Văn Lang, đóng đô ở Phong Châu.

Họ Hùng truyền nối ngôi được 18 đời. Đến Vua Hùng thứ 18 không có con trai chỉ có hai người con gái là Tiên Dung và Ngọc Hoa. Tiên Dung lấy Chử Đồng Tử, Ngọc Hoa lấy Tản Viên. Khi Vua Hùng thứ 18 mất, được dân Hy Cương lập đền thờ trên núi Hùng. Dân Hùng Lô cũng thờ vong vua Hùng và hằng năm thường rước hiệu về Đền Hùng trong ngày Giỗ Tổ Hùng Vương.

Hằng năm, đình Hùng Lô có 12 ngày tiệc trong đó có 3 ngày tiệc chính là ngày 7 tháng Giêng tiệc cầu đình; Ngày 10 tháng 3, Hội Đền Hùng có rước kiệu; Ngày 12 tháng 9 là tiệc lệ của làng.

Du khách quốc tế thích thú khi được trải nghiệm hát Xoan tại đình Hùng Lô.

Hằng năm cứ đến ngày mùng 10 tháng 3 âm lịch, khi con cháu khắp nơi hành hương về cội nguồn thì dân làng Hùng Lô cũng náo nức chuẩn bị cho ngày hội của làng mình. Hội rước kiệu về Đền Hùng được tổ chức chu đáo và trang nghiêm.

Với những giá trị đó, Đình Hùng Lô đã được xếp hạng Di tích quốc gia năm 1984, Lễ hội Đình Hùng Lô được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia năm 2021. Hiện nay, Đình Hùng Lô trở thành điểm du lịch văn hóa cộng đồng của tỉnh Phú Thọ.

Đền Tam Giang

Đền Tam Giang thuộc cụm di tích lịch sử văn hóa quốc gia đền Tam Giang, chùa Đại Bi thuộc phường Bạch Hạc, thành phố Việt Trì. Ngôi đền nằm bên tả ngạn nơi hợp lưu của ba dòng sông: sông Hồng, sông Lô, sông Đà mà xưa nay nhân dân vẫn quen gọi là ngã ba Hạc. Đây là một thắng cảnh đẹp của vùng đất Tổ, thu hút đông đảo du khách đến tham quan và lễ bái.

Khu di tích lịch sử văn hóa quốc gia Đền Tam Giang, Chùa Đại Bi là cụm di tích hoàn chỉnh, thống nhất, gồm có: đền Tam Giang, đền Mẫu, chùa Đại Bi, vết chân Thổ lệnh Cao quan Bạch Hạc Đại Vương, bến bơi chải, tượng đài Chiêu Văn Vương Tả Thánh Thái Sư Trần Nhật Duật và bức phù điêu 18 ngôi chùa tiêu biểu của Phật giáo Việt Nam.

Người dân thích thú trải nghiệm tìm hiểu văn hóa qua hệ thống kết nối không dây.

Đền Tam Giang thờ nhân vật lịch sử huyền thoại thời Hùng Vương dựng nước là thần Thổ Lệnh, ông là thần làng - thần sông Bạch Hạc đã có công chu du thiên hạ tìm phương thuốc quý chữa trị tật bệnh cho muôn dân, khi mất lại linh ứng giúp cho các tướng lĩnh đánh giặc ngoại xâm giữ nước.

Ông đã cùng với người anh sinh cùng bọc với mình là Thạch Khanh thi bước qua sông và thắng cuộc, được Lý Thường Minh - Đô đốc Phong Châu đắp tượng thờ tại Thông Thanh Quán (đền Tam Giang Bạch Hạc). Hiện nơi đây vẫn còn vết chân Thần trước đền và gót chân Thần bên Bến Gót.

Đền Tam Giang đã được xếp hạng Di tích quốc gia năm 2010. Đến năm 2019, lễ hội Bạch Hạc đã được đưa vào danh mục Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Điểm du lịch văn hóa cộng đồng Bạch Hạc được Ủy ban nhân dân tỉnh Phú Thọ công nhận năm 2023.

Theo Ngọc Long/ Nhân Dân

https://nhandan.vn/tim-hieu-van-hoa-vung-dat-to-qua-du-an-yeu-lam-viet-nam-post867957.html