Sử cũ cho biết, Thần Phù là một cửa biển có dòng nước xoáy rất nguy hiểm, gắn với nhiều truyền thuyết ly kỳ, thuyền bè thường gặp nạn khi qua lại cửa biển này. Bởi vậy mới có câu ca dao: "Lênh đênh qua cửa Thần Phù, Khéo tu thì nổi vụng tu thì chìm".

Dấu tích còn lại của cửa biển Thần Phù ẢNH: LÊ VINH XUÂN

Sách Khâm định Việt sử thông giám cương mục kể rằng: Ngô Nhật Khánh (? - 979) là người bà con của Ngô Quyền, từng xưng là An Vương, một trong 12 sứ quân tranh hùng thời Tiền Đại Cồ Việt. Khi Đinh Tiên Hoàng đánh dẹp được Ngô Nhật Khánh, bèn lập mẹ của Nhật Khánh làm hoàng hậu, cưới em gái của Nhật Khánh cho con trai mình là Nam Việt Vương Đinh Liễn, lại gả công chúa Phất Kim cho chính Ngô Nhật Khánh. Thế nhưng Ngô Nhật Khánh vẫn ngấm ngầm nuôi mối oán hờn, rồi dẫn vợ là con gái của Đinh Tiên Hoàng đi trốn. Tới cửa biển Nam Giới (tức là cửa Sót, H.Thanh Hà, Hà Tĩnh), Ngô Nhật Khánh rút dao rạch mặt vợ mà kể tội: Cha mày đã lừa gạt để ức hiếp mẹ con ta, lẽ nào ta vì mày mà bỏ qua tội ác của cha mày. Thôi mày hãy trở về, ta sẽ một thân một mình đi tìm người có thể cứu được ta. Nói rồi Nhật Khánh chạy sang đất Chiêm Thành.

Sau, nghe tin Đinh Tiên Hoàng mất (979), Nhật Khánh dẫn quân Chiêm Thành theo đường biển vào cướp phá nước ta. Chẳng dè, khi quân của chúng qua cửa biển Đại Nha và cửa biển Tiểu Khang (cửa biển Thần Phù ) thì cuồng phong nổi lên, nhấn chìm hết thuyền bè, Nhật Khánh bị chết đuối, vua Chiêm Thành may được thoát nạn, thu nhặt tàn quân mà trốn về.

Sách Nam Ông mộng lục của Hồ Nguyên Trừng chép: Vào năm 1044, vua Lý Thái Tông (1000 - 1054) đem quân chinh phạt Chiêm Thành, đến biển Thần Phù bị sóng to, gió cả không đi được. May nhờ đạo sĩ Áp Lãng dẹp yên sóng dữ. Khi chiến thắng trở về, nhà vua tìm đạo sĩ thì ông đã mất. Vua bèn phong cho ông là Áp Lãng Chân Nhân (Người dẹp yên sóng dữ). Nhân dân quanh vùng biết ơn ông, lập đền thờ để ghi ơn công trạng. Ở đây hiện còn hai ngôi đình cùng tọa lạc trên một mảnh đất và là hai ngôi đình hiếm hoi còn giữ nguyên được nét hoa văn, kiến trúc thời Lê. Đình Nam thờ Dạ Trạch vương Triệu Quang Phục (524 - 571), người có công lớn trong cuộc kháng chiến chống giặc Lương (Trung Quốc). Đình Đông thờ ngài Áp Lãng Chân Nhân. Cả hai ngôi đình này đã được Bộ Văn hóa cấp bằng Di tích lịch sử - văn hóa quốc gia năm 1999.

Chùa cổ Hàn San

Cũng trên vùng đất trước kia là cửa Thần Phù có ngôi chùa cổ tên Hàn San Tự, là ngôi chùa lịch sử trên 200 năm. Chùa nằm cạnh chân núi Cọc Đó, nay thuộc làng Chính Đại, xã Nga Điền, H.Nga Sơn, Thanh Hóa. Nơi đây trước kia có hai dãy núi ở hai bên sông Hoạt dựa sát vào nhau, mặt trời không chiếu xuống được nên khúc sông này rất lạnh, vì thế mới có tên Hàn San Tự. Chùa còn có tên gọi khác là chùa Không Lộ, vì trong chùa thờ Nguyễn Minh Không thiền sư. Chùa Hàn San mang nét đặc trưng của chùa Bắc bộ, cảnh quan hòa hợp sơn thủy hữu tình, tạo nên vẻ đẹp lung linh hiếm có.

Chùa Hàn San ẢNH: NGUYỄN TRÍ DŨNG

Năm 1472, vua Lê Thánh Tông (1442 - 1497) cử đại thần Lê Niệm chiêu mộ nhân dân trong vùng đắp đê chắn sóng biển và ngăn nước mặn xâm nhập vào vùng ven biển trấn Sơn Nam. Đê được đắp từ năm 1472 - 1474, dài khoảng 50 km, nối từ vị trí cửa Thần Phù tới cửa Muôn Hải (sông Hồng). Đây là tuyến đê biển ngăn nước mặn đầu tiên trong lịch sử Việt Nam, đánh dấu sự phát triển của công cuộc trị thủy, phát triển nền nông nghiệp Đại Việt thời Lê sơ, mở đầu lịch sử khai hoang lấn biển, lập ra ruộng đồng, làng mạc của ông cha ta. Sử chép tên con đê cổ là Đê Hồng Đức.

Bia di tích “Thần Phù hải khẩu” (Cửa biển Thần Phù) ẢNH: NGUYỄN TRÍ DŨNG

Từ chùa Hàn San, theo sông Càn ngược lên phía tây khoảng 3 km có động Lục Vân, nằm ở lưng chừng dãy núi. Tại đây, có một chữ "神" (Thần) tạc sâu vào giữa vách núi dựng đứng và bằng phẳng, rộng chừng 3 m, cao khoảng 3,5 m, nét chữ mềm mại, tinh xảo dù được khắc trên vách đá cheo leo. Ai đã khắc chữ vào vách đá và khắc bằng cách nào, cho đến nay vẫn là một bí ẩn. Đó đây trong động vẫn còn những vần thơ tức cảnh sinh tình của các tao nhân mặc khách khắc vào vách núi mỗi khi có dịp ghé qua đây.

Trải qua bao cuộc bể dâu biến đổi, cửa Thần Phù xưa giờ đã nhường chỗ cho xóm làng trù mật, cư dân đông đúc, cuộc sống thanh bình, với những vườn nhà nằm len lỏi giữa thung lũng núi đá vôi, tỏa rộng dần lên về phía biển. Người dân vùng cửa biển Thần Phù làm ra loại gạo tám thơm, nếp cái hoa vàng được dùng vào dịp lễ tết cổ truyền. Nơi đây còn có rượu Yên Lâm, nem Yên Mạc đã trở thành những món ẩm thực lừng danh khắp trong Nam ngoài Bắc.

Theo Lê Hồng Khánh/ Thanh niên

https://thanhnien.vn/nhung-cua-bien-mien-trung-huyen-thoai-lenh-denh-qua-cua-than-phu-185250303232237139.htm